کم آبی دشت قزوین

گزارش ـ پروین شهسواری: «ما مانده‌ایم و دشت بی‌آب قزوین»، «کم‌آبی مهمترین دغدغه‌ی کشاورزان»، «دشت قزوین در آستانه‌ی بحران»، «مرگ دشت قزوین»، «زنگ خطر کم‌آبی در استان به صدا درآمد» و ... اینها تیترهای مقالات و یا خبرهایی است که اخیرا در رسانه‌های جمعی شنیده و یا خوانده‌اید. آری بحران نزدیک است و اگر همگی به فکر نباشیم فاجعه و بحران آب به نابودی دشت زرخیز قزوین منجر خواهد شد.
حدود 500 هزار هکتار از مساحت استان را کشت‌گاه مهمی به نام دشت قزوین تشکیل می‌دهد که به دلیل شرایط مناسبی که برای کشاورزی فراهم می‌کند به حق نقش مهمی در اقتصاد کشور به خود اختصاص داده است. آبیاری این دشت از منابع آبی زیرزمینی و آب‌های سطحی به خصوص آب سد طالقان ممکن می‌شود. 
اما کمبود آب در این استان سابقه‌ی طولانی دارد به طوری که ناصرخسرو در سفرنامه‌ی خود به آن اشاره کرده و وجود قنات در این شهر برای رفع کم‌آبی خود دلیل این مدعاست. امروز بر کسی پوشیده نیست که کاهش نزولات جوی و افت شدید سفره‌های آب زیرزمینی، خشک‌شدن و به حداقل رسیدن جریان‌های آب سطحی، آب چشمه‌ها و رودخانه‌ها از یک طرف و ازدیاد جمعیت در شهرها و توسعه‌ی بی‌رویه‌ی شهرنشینی از طرف دیگر روز به روز بر مشکلات آب افزوده است. 
یادم است دکتر صفری رئیس پیشین سازمان جهاد کشاورزی در همایشی گفت که تا 25 سال آینده طبق برآوردها و بررسی‌ها دشت قزوین به بیابانی لم‌یزرع تبدیل خواهد شد و حتی این امر موجب مهاجرت مردم این دشت به سایر نقاط کشور خواهد شد و همچنین داود محمدی نماینده‌ی مجلس نیز در سخنانی گفته که شوره‌زار در دشت قزوین نفوذ کرده و آب‌های زیرزمینی آن نیز 18 متر کاهش یافته است و اگر از ادامه‌ی این روند جلوگیری نشود این دشت زرخیز قابلیت کشاورزی خود را از دست خواهد داد. 
این صحبت‌ها زنگ خطر است، صدای کمبود قطرات آب این دشت شنیده می‌شود و این زنگ خطری نه تنها برای مسئولان بلکه برای مردم است تا استان قزوین را از خطر فرونشست که خسارات بسیار سنگین جانی و اقتصادی در پی دارد نجات دهند. 
 قزوین رتبه‌ی هفتم خشکسالی در کشور 
پدیده‌‌ی فرونشست تنها مشکل کمبود آب و افت سطح آب سفره‌های نیست خطر مهمتری که دشت قزوین را تهدید می‌کند شور شدن آب است که این موضوع در برخی مناطق بوئین‌زهرا اتفاق افتاده است. اما حال دشت قزوین خوب نیست این دشت یکی از دشت‌های بزرگ و حاصلخیز کشور است و در گذشته قابلیت ارتزاق کل کشور را داشته هم‌اکنون به دلیل برداشت بی‌رویه آب، در حال تبدیل شدن به دشتی خشک و بایر است. 
بحران آب در دشت قزوین بسیار جدی است و مسئولان و مردم باید برای حفاظت از منابع آبی دست به کار شوند. طبق آمار ارائه شده قزوین در کشور رتبه‌ی هفتم را در خشکسالی به خود اختصاص داده است و امیدواریم مسئولان و مردم صدای قطرات باقیمانده آب دشت قزوین را بشنوند. 
 ایران دومین تولیدکننده‌ی محصولات آب‌بر 
وضع پیشرفت خشکسالی در ایران براساس گزارش کارشناسان داخلی و خارجی تکان‌دهنده است این گزارش‌ها نشان می‌دهد 80 درصد دشت‌های ایران رو به نابودی است و ادامه‌ی این روند کشور را تا 10 سال آینده به بیابانی کامل تبدیل خواهد کرد. مطالعات سازمان ملل نیز حاکی است که تا سال 2025 موضوع جنگ در خاورمیانه جنگ آب خواهد بود و ایران از میان 30 کشور رو به خشکسالی وضع بحران‌تری را تجربه می‌کند. این بحران به اندازه‌ای است که ایران پس از کشورهای شمال آفریقا رتبه‌ی چهارم را از آن خود کرده است درست در همین شرایط نگران‌کننده فائو ایران را رکورددار تولید محصولات «آب‌بر» کشاورزی در جهان معرفی می‌کند. 
در ایران 92 درصد آب استحصالی صرف کشاورزی می‌شود. 7 درصد برای مصارف خانگی و شرب و تنها یک درصد برای صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این در شرایطی است که به گفته‌ی عباس کشاورز معاون زراعت وزارت جهاد کشاورزی آبی که کشاورزان در سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌کنند حتی از آب آشامیدنی مردم باکیفیت‌تر و غنی‌تر است. 
به گفته‌ی کشاورز صادرات محصولات آب‌بر کشاورزی به زیان کشور بوده و به دلیل نداشتن الگوی کشت آب محور و سیستم آبیاری غیرمدرن باعث شده میزان آب مصرفی برای کشت یک محصول در ایران چند برابر سایر کشورها باشد. به عنوان مثال در ازای مصرف یک مترمکعب آب در ایران تنها 840 گرم گندم به دست می‌آید. 
 مناطق خشک و بحران‌زده قطب تولید محصولات آب‌بر 
این در حالی است که سایر کشورهای جهان در ازای یک مترمکعب آب 5/2 کیلوگرم گندم برداشت می‌کنند. 
مطابق آمار بانک جهانی ارزش تولید یک مترمکعب آب در ایران تنها 20 سنت است درحالی که این رقم برای سایر کشورهای جهان یک دلار تخمین زده شده است. این به آن معناست که ایرانی‌ها برای تولید یک محصول کشاورزی 5 برابر سایر کشورهای جهان آب هدر می‌دهند. 
وزارت نیرو در تابستان گذشته 12 شهر کشور را در وضع تنش آبی معرفی کرد. اراک، اصفهان، بندرعباس، تهران، شیراز، قزوین، قم، کرج، کرمان، مشهد، همدان و یزد 12 منطقه‌ای بودند که در لیست قرمز وزارت نیرو قرار گرفتند. بررسی محصولات عمده کشاورزی این نقاط نکته‌ی جالبی را فاش می‌کند و آن این که هر کدام از این مناطق در تولید چند محصول آب بر قطب کشور و حتی جهان به شمار می‌روند. 
اما قزوین، قم و مشهد در تولید محصول آب‌بر گوشت قرمز، شیر، مرغ و تخم‌مرغ صدرنشینان کشور هستند و حتی بخشی از محصولات خود را به عراق و افغانستان صادر می‌کنند. 
جالب است بدانید که سمنان کویری نیز رکورددار تولید خربزه، طالبی و هندوانه است که به گفته‌ی فعالان کشاورزی این استان، هزینه‌ی تولید این محصولات از نظر مصرف آب چندین برابر درآمد به دست آمده از این محصول است. به استان قزوین اشاره می‌کنیم، می‌خواهیم بدانیم چه اقداماتی در خصوص مقابله با بحران کم‌آبی در این استان در بخش کشاورزی انجام شده است. 
 پایلوت شدن استان در اجرای سیستم آبیاری نوین 
ـ داوود محمدی، نماینده‌ی مردم قزوین در مجلس شورای اسلامی در سخنانی با بیان این مطلب که دشت قزوین برای اجرای سیستم آبیاری نوین پایلوت می‌شود می‌گوید: حسب برآورد کارشناسان برای اجرای سیستم آبیاری نوین و تحت فشار و تغییر آبیاری غرقابی به قطره‌ای و بارانی در اراضی دشت قزوین که بالغ بر 300 هزار هکتار است هزینه‌ای به میزان 6 هزار میلیارد تومان مورد نیاز است. 
وی ادامه می‌دهد: در جلسه‌ی نمایندگان استان با رئیس مجلس و وزیر نیرو مقرر شد اجرای این سیستم در دشت قزوین به عنوان پایلوت عملیاتی شود و منابع مالی آن از طریق بانک‌های کشور با تاکید دکتر لاریجانی تامین شود. 
محمدی از دیگر مصوبات این جلسه می‌گوید و می‌افزاید: انتقال آب از سد طالقان برای تامین آب شرب 9 شهر و 100 روستا از دیگر مصوبات این جلسه بوده که قبلا نیز مذاکراتی با وزیر نیرو در این خصوص صورت گرفته بود و تصمیم بر این شد که پروژه‌ی مذکور با واگذاری اجرای طرح به بخش خصوصی و از طریق بیع متقابل عملیاتی شود. 
 ارائه الگوی کشت توسط مسئولان جهاد کشاورزی 
مهندس منوچهر حبیبی، معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری قزوین در سخنانی ارائه طرح و الگوی کشت در سطح مزارع و اراضی کشاورزی را از محورهای تعریف شده برای بهره‌وری بهتر از آب کشاورزی می‌داند و می‌گوید: با توجه به شرایط کم‌آبی که روبرو شده‌ایم چاره‌ای وجود ندارد مگر آنکه کشت محصولات پرآب را از سطح و اراضی کشاورزی حذف کنیم و محصولات کم‌آب و استراتژیک را جایگزین کنیم. 
وی آب و کشاورزی را دو مقوله‌ی بسیار وابسته به یکدیگر عنوان و اضافه می‌کند: خشکسالی‌ها و کاهش بارندگی طی سال‌های اخیر در سطح کشور و استان این ضرورت را به وجود می‌آورد که در راستای توجه به سیستم‌های مدرن و جدید گام‌های موثری برداریم. 
به گفته‌ی وی مکانیزاسیون کشاورزی به کیفیت تولیدات و به روند تسریع در کار کمک می‌کند. 
معاون عمرانی استاندار همچنین استفاده از پساب‌ها را برای بخش کشاورزی ضروری می‌داند و می‌گوید: در حال حاضر حدود 10 میلیون مترمکعب پساب داریم که پیش‌بینی می‌شود این میزان به 30 میلیون مترمکعب برسد. از این‌رو باید از طریق سازمان محیط زیست و شرکت‌های آب و فاضلاب اقدامات لازم به عمل آید تا بتوانیم از این ظرفیت در حوزه کشاورزی استفاده کنیم. 
 پلمب چا‌ه‌های غیرمجاز در استان 
حمید قزوینی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین در خبری که در تاریخ آذرماه امسال منتشر شد از انسداد 84 حلقه چاه غیرمجاز در استان خبر داده و گفته که به منظور حفاظت و صیانت از سفره‌های آب زیرزمینی در استان و در راستای اجرای طرح تعادل‌بخشی دشت قزوین با تلاش شبانه‌روزی ماموران و کارکنان حفاظت و بهره‌برداری به شناسایی چاه‌های غیرمجاز می‌پردازد. 
همچنین وی به تمامی مالکین چاه‌های غیرمجاز هشدار داده در اسرع‌وقت نسبت به انسداد چاه‌ها و جمع‌آوری لوله‌های انتقال آب به مزارع اقدام کنند. در غیر این صورت تجهیزات و منصوبات آن‌ها توسط عوامل اجرایی شرکت آب منطقه‌ای و منابع طبیعی جمع‌آوری شده و تمامی هزینه‌های اجرای احکام و جرایم مربوطه به خسارت وارده به آبخوان از متخلفین دریافت خواهد شد. 
وی همچنین میزان برداشت آب از منابع آبی استان را یک میلیارد و 800 میلیون مترمکعب عنوان کرده و گفت: از این میزان یک میلیارد و 239 میلیون مترمکعب برداشت چاه‌های مجاز، 561 میلیون مترمکعب چاه‌های غیرمجاز و 200 میلیون مترمکعب برداشت معادل 24 درصد از چشمه و قنات است. 
قزوینی اظهار امیدواری نموده تا اواسط سال آینده تمامی چاه‌های غیرمجاز را مسدود نموده تا حدود 500 میلیون مترمکعب آب در سفره‌های زیرزمینی باقی بماند. 
 مدیریت یکپارچه‌ آب و خاک، راه برون رفت از بحران آب 
مهندس محمدحسین عطایی، مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی قزوین در گفتگو با خبرنگار ولایت راه برون رفت از بحران آب استان را مدیریت یکپارچه آب و خاک می‌داند و می‌گوید: جامع‌‌نگر بودن و هماهنگی بین بخش‌ها در مدیریت مصرف و توزیع آب می‌تواند باعث حل بحران به وجود آمده آب در استان شود. 
وی ادامه می‌دهد: در سال‌های اخیر سرعت نیاز به اشتغال و امنیت غذایی بقدری سریع بوده که موجب شده نحوه مصرف آب از کنترل خارج شود. 
عطایی با اشاره به افزایش بهره‌وری در دو حیطه سخت‌افزاری و نرم‌‌افزاری اظهار می‌کند: بخش سخت‌سرافرازی هزینه بر و اجرایی است که زیربناهای آب و خاک ، آبیاری تحت فشار، انتقال آب با لوله و کانال، احداث سد استخرهای ذخیره آب و تسطیع و نوسازی اراضی را شامل می‌شود و در بخش نرم‌افزاری نیز استفاده صحیح از این سیستم‌ها به ایجاد نظام بهره‌برداری، استفاده از آب‌های نامتعارف و آموزش و ترویج در خصوص آب و خاک مطرح می‌باشد. 
وی به اقدامات انجام شده این مدیریت اشاره و خاطرنشان می‌کند: تجهیز اراضی به سیستم‌های نوین آبیاری و به ویژه آبیاری تحت فشار از سال 73 در قزوین آغاز شد و تاکنون با امکانات دولتی هر یک به 25 هزار هکتار و 10 هزار هکتار نیز توسط کشاورزان و در مجموع 35 هزار هکتار آبیاری تحت فشار و بیش از سه هزار و 500 کیلومتر لوله‌گذاری انتقال آب انجام شده که قریب به 500 میلیون مترمکعب بهره‌وری آب ایجاد کرده‌ایم. 
به گفته‌ عطایی 150 هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان پتانسیل انجام آبیاری تحت فشار را دارند که با تامین اعتبارات می‌بایست مجهز به این سیستم شوند. 
مدیر آب و خاک امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی استان در خصوص اتاق فکر آب استان می‌گوید: با تمام اقدامات انجام شده بحران آب اتفاق افتاده و برای حل این معضل حدود چند ماهی است که با مساعدت استانداری اولین اتاق فکر آب استان تشکیل شده و تاکنون بیش از 5 جلسه در خصوص بحران آب تشکیل شده است. 
وی تصریح می‌کند: دو برنامه را جهت کنترل مصرف آب در دستور کار قرار داده‌ایم که اول تصویب طرح مقابله با افت آبخوان و حفظ منطقی تولید است که این طرح توسط سازمان جهاد کشاورزی اولیه و در شورای برنامه‌ریزی استانداری نیز تصویب شد که آب منطقه‌ای نیز همکاری نموده است. 
عطایی اضافه می‌کند: این طرح شامل نحوه برخورد با چاه‌های غیرمجاز و نحوه تهیه طرح‌های کشت است و در قالب آن به برنامه دوم یعنی طرح الگوی کشت پرداخته می‌شود. 
وی تاکید می‌کند: مبارزه با برداشت بی‌رویه آب و جلوگیری از فعالیت چاه‌های غیرمجاز از جمله مواردی است که توسط آب منطقه‌ای آغاز شده است. 
عطایی در خصوص ارائه طرح الگوی کشت می‌گوید: این طرح می‌تواند تا حدودی در کنترل مصرف آب تاثیرگذار باشد و به طور مطلق و 100 درصد مشکل و بحران آب را حل نمی‌کند زیرا اجرای طرح کشت جهت مسایل اقتصادی، صرفه‌جویی و به ویژه برای حفظ خاک لازم است اما کافی نیست. 
وی توسعه باغات پسته، انگور و زیتون در استان را در راستای اصلاح الگوی کشت می‌داند و می‌گوید: اقدامات خوبی در راستای توسعه این باغات در استان شده که می‌تواند نقش زیادی در بهره‌وری آب داشته باشد. 
عطایی بر محدود شدن کشت محصولات آب بر تاکید می‌کند و می‌افزاید: کشت محصولات آب‌ بر می‌بایست کنترل و محدود شوند و کشت گلخانه‌ای، طبقه‌ای و توسعه کشت در ارتفاع به جای سطح می‌بایست توسعه یابد. 
 عزم جدی مردم و مسئولان در گذر از بحران آب 
مسدود کردن چاه‌های آب غیرمجاز، اصلاح الگوی کشت، توجه به سیستم مکانیزه و مدرن آبیاری، استفاده از پساب به عنوان یک ظرفیت آبی جدید و صرفه‌جویی مهم‌ترین محورهایی است که می‌بایست مورد توجه مسئولان مربوطه‌ و عموم مردم قرار گیرد. 
برای گذر از بحران کم آبی نیاز شدیدی به عزم مردم و مسئولان استان وجود دارد، امیدواریم با تدبیر مسئولان و عملی شدن طرح‌های ارائه شده شاهد بیابان شدن دشت زرخیر قزوین نباشیم.